‘Puntenschaak’ als familiespel dient zich aan.. Ook ouders zijn enthousiast!
De bedoeling van ‘Puntenschaak’ is leerlingen/beginners zo snel mogelijk te laten kennismaken met de charmes van het schaakspel.
Trefwoorden zijn: spelend leren, interactief lesgeven en coaching in plaats van klassikaal onderricht.
Vraagpunt: hoe houd je tijdens de hitte van het spel de puntentelling bij?
Randvoorwaarden: het scoremedium dient goed zichtbaar te zijn, automatisch de (tussen)stand bij te houden en zo mogelijk bij te dragen aan adrenalineverhoging..
Oplossing: bijvoorbeeld een formulier naast het bord met daarop oplopend genummerde velden. Òp deze velden worden van beide partijen de geslagen stukken geplaatst.
Één van de ontworpen scoreformulieren heeft de opbouw van een racebaan met opties voor tussenliggende finishes. Aldus speelt zich op deze racebaan visueel een nek-aan-nek-race af.
Wil je een digibord gebruiken om de lessen voor de klas te doen, of wil je oefenen op de computer dan heb je op de volgende link een digitaal schaakbord beschikbaar.
https://www.harmhofstede.nl/digibord/schaken/opening.php
Les 1 en 2
Algemeen
Het is lastig de lessen strak uit te schrijven. Veel hangt af van de groepsgrootte, het niveau, de leeftijdsopbouw en eventueel al elders opgedane kennis van het schaakspel. En niet te vergeten de diversiteit van de kwaliteiten van de docent!
In de volgende beschrijving zijn mijn persoonlijke ervaringen neergelegd van schaaklessen aan zo’n 150 leerlingen uit de groepen 7 en 8 van de basisschool. Groepsomvang 17-25 leerlingen.
In één groep 8 zat een leerling die redelijk kon schaken. Dat leverde aardige stimulerende demonstratiepartijtjes op van de klas (onder zijn aanvoering) tegen mij.
Aan het begin van les 1 wordt het ‘spiekbriefje’ uitgereikt. Tijdens de les kom je op het spiekbriefje terug. Dit spiekbriefje kunnen de leerlingen houden en mee naar huis nemen. [Het uitreiken tijdens de les kan natuurlijk ook, maar dat geeft nogal wat rumoer en afleiding.]
Het zal blijken dat dit spiekbriefje binnen de kortste keren overbodig is. Al doende leren de kinderen snel.
Voor het aanleren van de loop der stukken en de ‘aanvullende regels’ (zoals de rokade, het e.p.-slaan en de regels rond ‘schaak’-staan) wordt graag verwezen naar de hoofdstukken van “Stap 1” en naar cursussen op het internet. Zie bijvoorbeeld de Nederlandstalige cursus chessblog540.blogspot.nl van Marcel Lek.
Aan het slot van les 1 of 2 wordt een eerste poging gedaan tot ‘Puntenschaak’.
Les 1 is vooral een kennismakingsles.
Als schaakleraar ben je nog een geparachuteerde vreemdeling voor de leerlingen.
De leerkracht stelt je even voor. Je voegt er zelf nog wat aan toe, vertelt van je plannen en geeft gelegenheid tot het stellen van vragen.
De (meeste) leerlingen zijn benieuwd naar de achtergrond van de docent: van wie heeft hij zelf het schaken geleerd en was dat lang geleden?
Wat vindt hij zo leuk aan het spel? Wat gebeurt er op een schaakclub? Is er een jeugdafdeling? Enz.
De docent op zijn beurt geeft ruim baan aan de klas: wie er al kunnen schaken, van wie ze het hebben geleerd en wat ze leuk vinden aan het spel en of ze nog steeds spelen. En zo neen, waarom niet.
Misschien kan hij aanhaken op actualiteiten in de schaakwereld. Het spreekt kinderen bijvoorbeeld aan dat een Magnus Carlsen en Anish Giri het op hun leeftijd al zo ver hebben geschopt en dat ‘wij’ met Max Euwe ook al eens een heuse wereldkampioen hebben gehad.
Er zijn kinderen die zich overrompeld kunnen voelen door de hoeveelheid informatie die op ze af komt. Ik vertel ze daarom dat ze veel te zien en te horen zullen krijgen maar dat ze zich geen zorgen hoeven te maken dat ze alles al meteen moeten onthouden, laat staan: kennen. Vragen stellen mag altijd en in iedere les herhalen we kort even wat we eerder hebben gezien of geleerd. Hoe basaal ook, want dat stelt gerust.
Inleiding
Uitleg dat het schaakspel in feite een gespeelde oorlog voorstelt tussen de legers van twee koningen.
Beide legers zijn precies even sterk. Het doel is om uiteindelijk de koning van de tegenstander gevangen te nemen. [1]
Zoals ieder leger bestaan beide legers uit onderdelen die onderling samenwerken, maar toch alle een verschillende functie en waarde hebben.
Zo kun je je wel voorstellen dat een gevechtstank (Toren) meer waard is dan een jeep (Loper), maar minder dan bijvoorbeeld een gevechtshelikopter (Koningin). Ook In het schaakspel is daarom de tank duurder (meer punten waard) dan die jeep.
Jij, als speler, bent de generaal die moet proberen in de komende veldslag je tegenstander te slim af te zijn en door beter spel (of een beetje meer geluk!) sterker uit de strijd te komen. Hoe je dat moet gaan klaarspelen is nou precies wat we gaan leren in de komende schaaklessen.
Het spiekbriefje
Je zult merken dat er allerlei trucjes bestaan om je doel te bereiken. Maar eerst zullen we toch echt de spelregels moeten leren.
Nu komt het spiekbriefje even aan bod.
Toelichting op het schaakbord, zijnde het slagveld, en de stukken, zijnde de legeronderdelen.
Veld A1 ligt altijd links onder.
Opstelling en benoeming van de schaakstukken.
Dat is het dan wel voor vandaag!
[1] Ja, zo simpel is het! De ooit toegevoegde regels zoals de rokade, het e.p-slaan, de dubbele pionbeginzet en het verbod schaak te (blijven) staan zijn drempelverhogende toevoegingen van het schaakspel.
De beginnersoptie van Puntenschaak negeert dan ook om didactische redenen deze drempels. Wel worden deze regels geleidelijk toegevoegd om toe te groeien naar het officiële schaakspel. Maar dan zijn we het afhaakstadium al voorbij!
Spiekbriefje op de tafeltjes en eventueel per twee personen een schaakbord met stukken nog in de doos.
Spiekbriefje ligt voor het bord
Uitgereikt worden een scoreformulier (Bij voorkeur A3 met racebaan en tussenfinishes), het A4-tje met de samengevatte regels van het FIDE-reglement en de toelichting op de telling van de wedstrijdpunten. Er wordt overigens nog niets mee gedaan.
Na het bekende “zijn er nog vragen” worden de stukken op het bord geplaatst en gaat alle aandacht uit naar de loop en de waarde der stukken.
De betreffende hoofdstukken van ‘Stap één’ kunnen goede diensten bewijzen met o.a. het tussenspelletje voor de paardensprong.
Het paard (Springer in het Duits) en de pionnen zijn het lastigst. Het e.p.-slaan leidt tot veel verwarring en komt daarom voorlopig nog even niet aan de orde.
Nadere toelichting op de stukken en de pionnen (in hun betekenis als onderdelen van het leger).
Verwijzen naar de op het spiekbriefje aangegeven wedstrijdwaarde van de stukken en o.a. daarbij globaal de relatie aangeven met het aantal velden dat een stuk kan bestrijken.
Toelichting op de manier van slaan.
Leerlingen die kunnen dammen of Halma spelen raken gemakkelijk in de war omdat een slaand stuk de plaats inneemt van het geslagen stuk èn omdat slaan niet verplicht is. Verder hebben ze er moeite mee dat een pion
a.) schuin slaat en
b.) niet achteruit mag.
De loper en de pion worden nog wel eens met elkaar verwisseld.
Nu volgt het echte ‘learning by doing’.
Het scoreformulier wordt er nu bij gehaald.
De werking van het formulier wordt uitgelegd met een voorbeeld. Dus hoe een geslagen stuk OP een veld wordt geplaatst en hoe vervolgens bij ieder nieuw geslagen stuk verder wordt geteld tot aan, en eventueel over, de afgesproken (tussen)finish (put).
Aan het slot van les 2 wordt een eerste poging gedaan tot ‘Puntenschaak’. We spelen het uitgeklede schaakspel, dus slechts met de regels van het slaan, de loop en de waarde van de stukken en pionnen. Dus zonder toevoegingen van rokade, e.p-slaan, verbod tot schaak staan en pionpromotie. (E.p.-slaan en pionpromotie komen toch pas aan de orde in een veel later stadium van het spel.)
Eventueel zelfs zonder het paard.
Shocking voor de docent, maar ‘Schaak staan’ mag! Jezelf schaak zetten mag ook. De Koning die ‘schaak’ staat mag echter geslagen worden! Dan dus helaas verloren. (Dat zal ze (af)leren!!)
Wel mag een pion bij diens eerste zet twee velden vooruit.
Zoals eerder gezegd: We gaan tot de finish met 13 à 15 punten. Belangrijk is dat een afruil (dus over en weer slaan en terugslaan) geheel mag worden afgewikkeld. (Zie regels voor de puntentelling)
Allez: De stukken opstellen, elkaar diep in de ogen kijken, handje geven en gààn in de gestripte versie van het schaakspel.
Aangeraakt speelt!
De term j’ adoube vinden kinderen zo fascinerend dat je, als docent, tussen de rijen doorlopend, het regelmatig zult horen. Op luide toon.
Natuurlijk wel vermelden dat j’ adoube’ wordt gezegd vòòr de aanraking.
Loslaten is onherroepelijk.
Onreglementaire zetten dienen, zo mogelijk, te worden teruggedraaid (maar schaak staan mag nog!).
Het laatste kwartier is er de gelegenheid om te puntenschaken.
Dit wordt dus aanvankelijk één grote ongestructureerde puinhoop met veel leermomenten. Kinderen helpen en bevragen elkaar. Het enthousiasme is hartverwarmend. Deze sessie levert een lawine aan vragen op. Er wordt thuis over gepraat. Dat is de reden waarom aan de kinderen lesmateriaal wordt meegegeven naar het ouderlijk huis.
Als de gemoederen wat bedaard zijn volgt een klassikale herhaling – wellicht in les 3 - van de loop en de waardes der stukken en eventueel, nogmaals, een toelichting op het scoreformulier.
N.B.: het gaat dus puur om het spelenderwijs en met plezier aanleren van de basiskennis van de waarde en de loop der pionnen en stukken.
Het verbod om ‘schaak’ te staan is nog niet aan de orde evenmin als rokade en e.p.-slaan. Maar ook wie de Koning gevangen genomen heeft - zelfs in de ‘nastoot’ -, heeft gewonnen!
De kinderen vinden het nu al prachtig en ze zien uit naar het vervolg.
Na het vragenuurtje en het aanhoren van eventuele wederwaardigheden van het thuisfront gaat de les over in de behandeling van de fenomenen ‘schaak’ en - oppervlakkig - ‘mat’.
‘Schaak’ als feit dat de Koning rechtstreeks wordt aangevallen, het verbod om jezelf ‘schaak’ te zetten en de drie opties, met voorbeelden, om ‘schaak’ op te heffen:
- vluchten
- tussenplaatsing
- aanvallende stuk slaan
Het Herdersmat en het Gekkenmat worden gedemonstreerd. Het liefst door een leerling die het al kent. En is overkomen.
Als er nog voldoende tijd is kan de rokade worden doorgenomen, maar liever zullen de leerlingen nog even puntenschaken. Zonder rokade dus.
Ik heb er voor gekozen het melden van ‘schaak’ niet te verplichten.
De Koning die zichzelf schaak zet doet echter voorlopig nog geen ongeldige zet. De aldus schaak staande Koning mag geslagen worden, ook als de schaaksituatie al enige zetten heeft voortgeduurd. (Een heftig leermoment en het geeft de speler die op achterstand staat enige hoop. Want je weet maar nooit..).
Let op dat nu de stukken na afloop weer worden opgesteld op het bord voordat ze in de doos worden gedaan..
De winnaar mag als beloning en tot meerdere glorie zijn Koning midden op het bord zetten.
Herhaling van het voorgaande.
Een aantal eenvoudige voorbeelden van schaak en mat. Kennen jullie het Herdersmat nog?
Behandeling van de rokade en pionpromotie.
Het e.p.-slaan blijkt in deze fase van het leerproces nog vaak tot verwarring te leiden.
Introductie van de ouderwetse schaakklok. Een paar leerlingen met voorkennis van het schaakspel leven zich er het laatste kwartier op uit onder grote belangstelling en nieuwsgierigheid van de klasgenoten.
Aan de leerlingen vertellen, ter geruststelling, dat ze nu al (op e.p.-slaan na) de belangrijkste regels hebben zien voorbijkomen.
Als beloning voor goed gedrag mogen ze het laatste kwartiertje nog even onderling Puntenschaken.
Jezelf schaak zetten mag niet meer en het is nu verplicht schaak op te heffen. (Je kunt er ook voor kiezen de behandeling van de regels omtrent het ‘schaak staan’ nog even uit te stellen. Dit heeft natuurlijk wel gevolgen voor de behandeling van de Tips&Trucs).
